Meistringsopplevingar – eit musikkterapeutisk perspektiv
Kontakt
ingeborg.nebelung@nmh.no
DOI:
https://doi.org/10.69625/318192.SVRI1192
Først publisert
Musikkterapi 39(1) 2016, s. 8-19
Publisert på nett
02.07.2024
Fagfellevurdert artikkel
SAMANDRAG
"Artikkelen tek føre seg sentrale aspekt ved musikkterapiarenaen som kan fremje klienten si oppleving av meistring. Teksten er i hovudsak basert på masteroppgåva Meistringsopplevingar og musikkterapi – ei intervjuundersøking (Nebelung 2010), og presenterer utvalde funn frå denne. Gjennom intervjusitat viser artikkelen at musikkterapeutar ser både relasjonen mellom musikkterapeut og klient og musikken si rolle som sentrale aspekt ved musikkterapiarenaen som kan fremje klienten si meistringsoppleving. Informantane sine utsegn vert drøfta i lys av teori frå musikkterapi, positiv psykologi, sosial læringsteori og salutogen tenking."
Nøkkelord: meistringsoppleving, relasjon, musikken si rolle, musikkterapeut, klient
Heilt frå den spede starten i Norge på 70-talet, har meistringsopplevingar vore eit kjerneomgrep i norsk musikkterapi. Even Ruud (2008) hevdar i sin artikkel Et humanistisk perspektiv på norsk musikkterapi at musikkterapien i Norge frå starten av har vore meistrings- og ressursorientert. Men til tross for statusen meistringsomgrepet har i vårt fagmiljø, er det lite utforska i musikkterapeutisk teori og forsking.
Utgangspunktet for denne artikkelen er intervjusitat frå arbeidet med masteroppgåva Meistringsopplevingar og musikkterapi (Nebelung, 2010), som rettar fokuset på meistringsopplevingar i musikkterapeutisk praksis: Kva meinar musikkterapeutane er dei viktigaste aspekta ved musikkterapi som kan fremje klienten si oppleving av meistring? Musikkterapeutane sine utsegn frå intervju vil nyttast for å eksemplifisere tankar og refleksjonar, og vil bli forsøkt knytta til musikkterapeutisk teori som har ein sentral plass innan den norske musikkterapitradisjonen. Dette er teoriar som har henta tankegods frå mellom anna positiv psykologi, spesialpedagogikk, sosial læringsteori og salutogen tenking. På bakgrunn av fokus for denne artikkelen vil eg søke å forankre meistringsomgrepet i nettopp denne teorien og tradisjonen. Sitata kan indikere noko om kor sentralt meistringsopplevinga står i den norske musikkterapien, og peike på nokre aspekt ved musikkterapiarenaen som kan vere viktige for klienten si meistringsoppleving.
I det følgande vil eg gjere greie for dei forskningsmessige vala og funna eg gjorde. I teoridelen vil eg skildre kva teoriar som omhandlar meistringsomgrepet og betydinga meistringsopplevinga kan ha for sjølvoppfattinga, samt kva eit utval sentrale norske musikkterapiteoretikarar seier om relasjonen og musikken si betyding på den musikkterapeutiske arenaen. Eg vil presentere utval frå empirien i den nemnde masteroppgåva, og eg vil drøfte intervjusitata opp mot teoriane som er presenterte. Mot slutten av artikkelen vil eg kunne vise til tendensar i norsk musikkterapi i dag, samt påpeike verdien av ytterlegare forsking på området.
Metode
Bakgrunnen for prosjektet var at eg i mitt eige arbeid såg at musikkterapien var ein god arena for klienten si meistringsoppleving. Utgangspunktet var eit ønske om å hente inn gode skildringar av fenomenet frå andre musikkterapeutar og å utdjupe forståinga av fenomenet ved å knytte det til musikkterapeutisk teori. Mastergradsarbeidet vart difor utført som ei kvalitativ intervjuundersøking der eg søkte å skildre korleis musikkterapeutar forstår omgrepet meistringsopplevingar.
Informantane
Musikkterapeutane som vart utvalde til intervjuundersøkinga, har sine praksisar innan demensomsorg, i fengsel, på sjukehus, i skuleverket, med ungdommar med sosiale og emosjonelle vanskar, i barnehage, på hospice og innan psykisk helsevern. Dei åtte informantane vart spurde på bakgrunn av lang arbeidserfaring, noko eg såg som relevant for å kunne sjå med eit kritisk og reflektert blikk på eigne haldningar. Eg såg det også som essensielt at dei kom frå ulike felt innan musikkterapi, sidan eg på bakgrunn av mi eiga yrkeserfaring frå det spesialpedagogiske feltet allereie hadde ei oppfatting av at omgrepet meistringsopplevingar sto sterkt her. Fins det element i deira skildringar av fenomenet som er felles for oss alle, uansett fagfelt eller arbeidsarena? Står det like sterkt på alle andre felt der det jobbar musikkterapeutar? Tenker vi likt vedrørande meistringsopplevingar med så ulike klientgrupper? Musikkterapeutane vart utfordra til å plassere meistringsomgrepet i ein musikkterapeutisk samanheng, å reflektere rundt det potensiale og den verdien dei ser i denne opplevinga, samt reflektere rundt kva det er ved den musikkterapeutiske arenaen som kan fremje klienten si meistringsoppleving.
Metodeval og analyse
Semistrukturert intervju vart valt som metode. Denne intervjuforma høvde godt, sidan eg ikkje var ute etter å finne fasitsvar, men heller gjennom samtale å høyre musikkterapeutane sine refleksjonar og tankar. Kvale (1997) skildrar denne formen for intervju som fokuserte; intervjuet fokuserer på bestemte tema, det er verken stramt strukturert med standardiserte spørsmål eller fullstendig ikkje-styrande. Intervjuaren får også mulegheiter til å stille oppfølgingsspørsmål, få fram personlege skildringar og døme frå praksis.
Intervjua vart sidan transkriberte ordrett etter lydopptaka. Transkripsjon er eit tidkrevande og interessant arbeid. Kvale (1997) peikar på at transkriberinga og tolkingsprosessen er parallelle prosessar. Allereie under transkriberinga av intervjua ana eg konturane av korleis eg ville kategorisere datamaterialet mitt, og kva som kom til å bli sentrale kategoriar. Det munnlege preget i sitata valde eg å halde på. Dette har eg gjort fordi eg ønsker å få fram stemmene til musikkterapeutane, og slik kunne skape ein nærleik mellom informanten og lesaren.
I neste fase analyserte eg dei ferdigtranskriberte intervjua. Transkripsjonane vart med dette gjenstand for tolking. Ulike kategoriar utkrystalliserte seg etterkvart, som til dømes ”føresetnader for meistringsoppleving”, ”identifisering av meistringsopplevinga”, ”skildringar av fenomenet”, ”relasjon” osv. Eg valde å følge hovudtendensar, og i masteroppgåva nytta eg gode intervjusitat som kunne stå som døme på det dei aller fleste musikkterapeutane var samstemde i. I intervjuprosessen la eg merke til at alle informantane – uavhengig av jobbarena – sa ting eg umiddelbart kunne kjenne meg att i; eit døme frå fengsel eller med døyande pasientar på hospice kunne like gjerne vore ei skildring frå min kvardag på det spesialpedagogiske feltet. Av den grunn valde eg å la vere å merke sitata i den endelege teksten, for å kunne gje lesaren den same kjensla som eg fekk; at dette er noko vi har felles, dette kjenner vi oss att i. Med dette fokuset valde eg dermed bort å leite etter ulikskapar mellom arenaene.
Etiske refleksjonar
Mitt utgangspunkt og mi forforståing har sjølvsagt farga dette prosjektet. Mine tankar på førehand om å hente inn dei gode skildringane, har nok i stor grad påverka forskingsresultatet. Når ein er ute etter å hente suksesshistoriene, så er det suksesshistoriene ein vil finne. Utvalet av informantar var heller ikkje tilfeldig, men eit såkalla ”hensiktsmessig utval” (Kvale, 1997). Eg kjende alle frå før, og visste kva dei sto for både fagleg og menneskeleg. Avstanden mellom forskar og informant vart dermed svært liten. Det kan også påpeikast at kvalitative intervju som metode generelt har sine svakheiter. Intervjua i denne undersøkinga kan berre avdekke kva akkurat desse åtte informantane meiner om omgrepet meistringsoppleving, men det vil ikkje avdekke kva alle musikkterapeutar meiner om dette temaet. På grunn av utvalet av informantar på åtte ulike fagfelt, vil det likevel kunne peikast på haldningar og refleksjonar som set sitt preg på musikkterapeutisk praksis i Norge i dag.
Den aller største etiske utfordringa kan imidlertid vere denne: det er problematisk å skulle snakke om klienten si meistringsoppleving kun frå musikkterapeuten sin ståstad. Klienten sitt perspektiv vert med dette valt bort. Truverdet til prosjektet ville sjølvsagt vore større om klientperspektivet vart teke med, men av omsyn til både gjennomføring og prosjektet sitt hovudfokus – å hente inn musikkterapeutane sine tankar og refleksjon rundt omgrepet meistringsopplevingar – så vart altså klienten si stemme utelatt denne gong.
Funn
Ut frå intervjusitat, kategorisering, tolking og drøfting opp mot teori, kunne eg etterkvart danne følgande syntese, som samla funna:
Ei meistringsoppleving kan sjåast på som ei oppleving av styrke, fridom og tillit til eigne ressursar. I musikkterapien oppstår meistringsoppleving som følgje av dynamikken som utviklast i relasjonar mellom musikk, klient og musikkterapeut, og kan vere av både musikalsk, emosjonell, fysisk og/eller relasjonell karakter. (Nebelung, 2010, s. 55)
Denne syntesa framhevar det ressursorienterte perspektivet, tek høgde for opplevingsaspektet, påpeiker dei dynamiske kreftene i den terapeutiske relasjonen, samt vektlegg alle dei ulike karakterane meistringsopplevinga kan ha i musikkterapien. I det følgande tek eg for meg to av punkta som informantane framheva tydelegast; at både relasjonen mellom klient og terapeut, og sjølve musikken i terapisettingen, kan være sentrale for klienten si meistringsoppleving. I teoriavsnittet vil eg gå djupare inn i meistringsteoriane som den norske musikkterapilitteraturen ser ut til å hente tankegodset sitt frå, og derifrå vil eg sjå kva hovedsakeleg den norske musikkterapilitteraturen seier om emna relasjon og musikk i musikkterapeutisk samanheng.
Teoretisk grunnlag
Teoretiske perspektiv på omgrepet ”meistring”
Det er nærliggande å tenke seg at for mange vil ordet meistring vere synonymt med det å meistre ei ferdigheit. Meistring vert her knytta til dugleik, det å kunne noko, det å vere meisteren, den beste eller den øverste. Dei engelskspråklege meistringsomgrepa understrekar det same: accomplishment, superiority, dominance, complete knowledge og skill (Hornby, 1989). Desse orda framhevar ytterlegare det elitære, det flinke, den observerte prestasjonen i seg sjølv. Meistringsomgrepet innan til dømes psykologi, spesialpedagogikk og musikkterapi er imidlertid ikkje utelukkande knytta til det å meistre ei ferdigheit. For meg ser det ut til at det i større grad her blir lagt vekt på sjølve opplevinga mennesket har av å meistre; det å meistre situasjonen, det å meistre livet.
For å forstå korleis ei meistringsoppleving kan virke på eit menneske, er det viktig å vite litt om sjølvoppfatting. For at mennesket skal utvikle ei sunn og god sjølvoppfatting, er det visse behov som må dekkast. Maslow (1987) har definert fem behovsområde han meiner er grunnleggande for individet, og har plassert desse behova i ein hierarkisk modell. Dette er for å synleggjere at behova oppover i hierarkiet melder seg etterkvart som dei meir grunnleggande behova er nokonlunde tilfredsstilt. Desse behova kan delast inn i to hovudkategoriar. Den eine kategorien er mangelbehov (deficiency needs), og er dei livsnaudsynte vilkåra for mennesket. Den andre kategorien består av vekstbehov (being needs), som er behov for å utforske, behov for aktivitet, behov for anerkjenning og ei positiv sjølvoppfatting. Dette dreier seg om eit reint meistringsbehov som inneber meistring i seg sjølv og ei kjensle av styrke, fridom og tillit til eigne krefter (Imsen, 2008). Maslow framhevar med dette vårt grunnleggande behov for ei stabil og grunnleggande sjølvoppfatting, og vårt ønske om meistring og kompetanse. Han seier at, ”satisfaction of the self-esteem need leads to feelings of self-confidence, worth, strength, capability and adequacy, of being useful and necessary in the world” (Maslow, 1987, s. 21). Maslow sin teori har fått stor betyding og vert fortsatt mykje brukt på ei rekke forskjellege område, mellom anna innanfor pedagogikken (Evenshaug & Hallen, 1993). Det Maslow seier om menneske sine vekstbehov kan vere eit fruktbart perspektiv i forhold til meistringsopplevingar og anerkjenning som sentrale behov hos alle menneske.
Eit anna fruktbart perspektiv på meistring og sjølvoppfatting finn vi hos Albert Bandura (1981). Han har gjort sentral forsking innanfor felta læring og personlegdom, og er kjent for sin sosiale læringsteori. Han er kanskje aller mest kjent for omgrepet selfefficacy, som kan oversettast med meistringstru; trua på at ein er kapabel til å kontrollere eiga utføring av ei bestemt oppgåve. Bandura dreg også fram meistringserfaringar som sentrale, altså kva erfaring personen har med å meistre frå før. Han held autentiske meistringserfaringar fram som den viktigaste kjelda til forventning om meistring. Han poengterar vidare at forventning om meistring vil ha betyding for atferd, tankemønster og motivasjon, og vil også vere bestemmande både for val av aktivitetar, innsats og evne til uthald. Menneske med forventning om å oppleve meistring, har større mot til å gå laus på utfordringar, og større uthaldsevne når dei møter problem (Bandura, 1981). Dette ser eg som sentralt, fordi eg ser ein klar samanheng mellom nyerverva meistringsopplevingar og tidlegare meistringserfaringar. Meistringserfaringar vil i denne samanhengen kunne virke som ein positiv spiral, i og med at tidlegare positive erfaringar i å meistre vil gje deg større pågangsmot og vilje til å søke nye arenaer der du har nye mulegheiter for å oppleve meistring. Dette ser eg på som eit viktig aspekt i musikkterapeutisk samanheng, fordi slike gode spiralar kan vere ein viktig terapeutisk faktor.
Self-efficacyomgrepet har vidare fått stor påverknad på utviklinga av moderne psykologi, særskilt positiv psykologi, som også musikkterapien forfektar. Ein av hovedaktørane på dette feltet er Martin Seligman. I følge han, omhandlar positiv psykologi positive emosjonar, positiv karakter og positive institusjonar, og fokuserer på mennesket sine styrker og ressursar i staden for svakheiter (Seligman, 2003). Innan positiv psykologi finn vi eit utprega positivt mennesyn, og ein tanke om at eit ressursorientert fokus kan skape endring (Seligman, 2003). Seligman understrekar at det å bruke sine sterke sider er viktig for å oppleve glede. Barbara Fredrickson (2000), ein annan forskar innanfor positiv psykologi, peikar også på at positive emosjonar har den eigenskapen at dei nøytraliserer negative emosjonar. Eg forstår oppleving av glede som ein klar parallell til det å oppleve meistring. Om ein hektar på glede som ein av størrelsane i den ovannemnte spiral-tankegangen, så vil tidlegare meistringserfaringar kunne føre til større mot til å søke nye arenaer der ein vil kunne oppleve meistring. Dette igjen vil kunne føre til både glede og nye meistringserfaringar.
Den salutogene modellen til Aaron Antonovsky (1985) er også relevant for forståelsen av meistringsoppplevingar. Dette er ein modell som har bidratt til å relatere musikkterapeutisk verksemd til livskvalitet og helsearbeid (m.a. Ruud, 1998, 2010; Bruscia, 1998). Antonovsky konstruerte salutogeneseomgrepet i 1978 gjennom si forsking på kva som bidreg til å holde mennesket friskt. Han var oppteken av å flytte fokuset frå stressorar til ressursar – frå patogenese til salutogenese (Antonovsky, 1985). Han antek at grad av 1) begripelegheit, 2) handterbarheit og 3) meinigsfullheit er avgjerande for ei vellukka handsaming av stressfaktorar, og dermed for å fremje helse. Hilchen Sommerschild (1998, s. 50) peikar på at omgrepa salutogenese og meistringsprosess ligg tett opptil kvarandre. Eg vil også hevde at eit slikt syn er fruktbart ikkje berre for meistringsprosessen, men også for meistringsopplevinga, fordi det salutogene perspektivet finn god gjenklang i musikkterapien og det endringspotensialet vi finn på denne arenaen. Samtidig har det klare parallellar til empowermentfilosofien, gjennom eit fokus på det mennesket allereie kan, og gjennom det ressursorienterte fokuset på det friske. Det trur eg kan føre til ei endring i sjølvoppfattinga, gjennom gode opplevingar av meistring.
Også nyare pedagogisk forsking er oppteken av sjølvoppfatting. Skaalvik og Skaalvik seier at: ”Selvoppfatning er en hver oppfatning, vurdering, forventning, tro eller viten som en person har om seg selv” (1996, s. 15). Omgrepet sjølvoppfatting vert slik forstått ei fellesnemning på ulike aspekt ved personen sine oppfattingar, vurderingar og forventningar til seg sjølv. Omgrepet bryt dermed med den lange tradisjonen med å sjå sjølvet i ei psykoanalytisk teoriramme, sidan det avgrensar seg til dei kognitive og medvitne sidene av sjølvet (Imsen, 2008). Den oppfattinga vi har av oss sjølve, har vi på alle område der vi tidlegare har gjort erfaringar.
Eit av dei mest sentrale aspekta i den nyaste forskinga på sjølvoppfatting, er korleis denne utviklinga kan sjåast på som eit kontinuum – ei utvikling som held fram gjennom heile livet, og som ikkje blir ferdig i barndomen. Sjølvet er ikkje er noko statisk som berre ER, men dynamisk – i utvikling og i endring. Dette inneber dermed også at sjølvet kan påvirkast og endrast gjennom opplevingar, både positive og negative.
Teoretiske perspektiv på omgrepet ”relasjon” i musikkterapi
Bruscia (1998) hevdar at musikkterapeuten nyttar både musikkopplevingar og relasjonane som utviklast gjennom desse som terapeutiske agentar. I analysen av intervjua med musikkterapeutane, vart fokuset på relasjon todelt: relasjonen mellom terapeut og klient, og relasjonen mellom klient og musikk. Dette avsnittet omhandlar relasjonen mellom terapeut og klient, medan klienten sin relasjon til musikk vert handsama i neste avsnitt.
Ruud peiker på at fokuset på relasjonen i musikkterapien er sentral. Han seier at i musikkterapien vert ikkje mennesket behandla med musikk, men det vert møtt av ein musikkterapeut i ei felles musikkoppleving, som dannar grunnlaget for relasjon (Ruud, 2008, s. 9). Den norske humanistiske musikkterapitradisjonen inneber eit overordna syn på mennesket som handlande, samhandlande og meiningssøkande. Individet inngår i eit likeverdig forhold med eit anna menneske, der begge har mulegheiter til å påverke samspelet (Trondalen, 2008, s. 29). Mennesket finn si menneskelegheit gjennom fellesskap og tilhøyring. Dei relasjonelle dimensjonane er derfor av avgjerande betydning (Trondalen, 2008). Trondalen (2004) peiker også på viktigheita av å sjå på den terapeutiske relasjonen som eit subjekt-subjekt-forhold, med to likeverdige partnerar som begge påvirkar den andre. Dette likeverdet rokkast imidlertid ikkje ved det faktum at rollene dei innehar i terapisettingen ikkje er symmetriske. Terapeuten har alltid det overordna ansvar i terapeut-klient-forholdet. Rolvsjord er også av dei som poengterer nettopp dette. For å erfare kontroll over eige liv er det svært viktig å etablere ein relasjon som baserast på likeverd, gjensidigheit og medbestemming (Rolvsjord, 2008, s. 130). Ho seier vidare at det er viktig å understreke at likeverd ikkje utelukkar ulikskap (Rolvsjord, 2008). Ein kan aldri vere lik – men ein kan vere likeverdig. Eg ser at med eit slikt utgangspunkt, ligg føresetnadane godt til rette for at klienten skal kunne etablere ein relasjon med musikkterapeuten, som igjen kan gje eit godt grunnlag for oppleving av meistring.
Rudy Garred (2004; 2006; 2008) er oppteken av det relasjonelle perspektivet i si forsking rundt dei dialogiske dimensjonane i musikkterapien. Garred (2004) poengterar i si doktorgradsavhandling betydinga av det dialogiske perspektivet, og framhever dette som sentralt i musikkterapien. Han påpeikar at ein lineær modell der terapeuten brukar musikken som eit middel overfor ein klient i eit einvegsperspektiv, er ei utilfredsstillande skildring av prosessane han meiner å erfare i musikkterapi. Han foreslår eit alternativt perspektiv – ein trekantmodell med linjer mellom musikken, terapeuten og klienten.
Figur 1
(Garred, 2004, s. 132)
Trekanten gjer det muleg å vise sambandet mellom dei tre størrelsane – musikken, terapeuten og klienten. Pilene peikar begge vegar for å synleggjere gjensidigheita og påverknaden i relasjonen. Eg meiner at denne modellen viser at på musikkterapiarenaen vert det skapt eit spenningsfelt mellom terapeut, musikk og klient, og at ein har ein dynamikk med mange fasettar.
Teoretiske perspektiv på omgrepet ”musikk” i musikkterapi Innanfor rammene i denne teksten vel eg å ikkje gå nærmare inn på det store temaet ”kva er musikk?”, men nøyer meg med å seie at i denne samanheng er musikk lyd og musikalske element i musikkterapeutisk samver. Kva rolle kan så musikken ha? Musikk kan sjåast på som det som gjer musikkterapi til musikkterapi, og som skil denne frå andre terapiformer. Det er musikken som aktør i terapien som gjer relasjonane i musikkterapi til noko anna enn ein tradisjonell terapeut-klientrelasjon. Norsk musikkterapi har djupe røter innan tradisjonen Creative Music Therapy (Trondalen, 2004, s. 123). Her er trua på musikken sentral, som middel til vekst og utvikling. Ved at klienten blir møtt musikalsk av terapeuten, og ved at klienten blir oppfordra til å respondere musikalsk, vil han kunne bli meir synleg både for seg sjølv og omverda. Dei musikalske elementa er umiddelbare, og kan lett verte tilpassa klienten sine uttrykk. Dette meiner eg kan gje klienten ei kjensle av å bli sett, høyrt og anerkjent, noko som igjen kan gje ei oppleving av meistring.
Vidare er det eit sentralt punkt at det musikalske samveret ikkje er avhengig av kompetansenivået til deltakarane, det vil seie dugleik (Trondalen, 2004). Musikkterapeutisk samver strebar ikkje mot å framføre musikken finast muleg, som eit verk eller som eit produkt, men som ein arena for utforsking av den mellommenneskelege relasjonen. Kanskje kan nettopp manglande fokus på dugleik skape rom for meistringsoppleving – at opplevinga av meistring ikkje er knytta til å vere flink eller det å prestere, men meir mot å ha skapt noko i ein prosess og i eit samver. Trondalen (2004, s. 107) ser på det musikkterapeutiske samspelet som ein dynamisk og levande tilpassingsprosess som vert kjenneteikna ved ei samstemmigheit i samveret mellom klient og terapeut, som kjem til uttrykk som eit klingande mellommenneskeleg og musikalsk samver – noko ho kallar klingande relasjonar. Eg vil også hevde at det er ei styrke for musikkterapien at verken relasjonen eller det musikalske samveret er avhengig av verbalspråk. Kommunikasjonen skjer like mykje på det ikkje-verbale planet, gjennom blant anna kroppsspråk, mimikk og lyd.
Even Ruud peiker i følgande sitat på den kraftfulle reiskapen musikkterapeuten har i samspelet:
Music therapists should be aware of the powerful tool musicking comprises in its ability to generate well-being and optimism, to foster resilience and agency, to work through positive emotions and the experience of ”flow” in order to equip clients with strategies for living a good life. (2010, s. 87)
Han hevdar mellom anna at det å delta i musikalsk samspel, kan generere ei kjensle av velvere og optimisme, som igjen kan bidra til å utstyre klientar med strategiar for å kunne leve eit godt liv. Han hevdar med dette at det i musikkterapien kan finnast ein klar parallell til positiv psykologi, i det han nyttar omgrepa wellbeing, optimism, positive emotions og good life. Ruud seier vidare at ”Music therapists build on the possibilities to strengthen the client’s sense of self-efficacy, the belief in one’s own resources for mastery and action” (2010, s. 87). Han dreg her ein parallell til Bandura sitt self-efficacyomgrep, og peikar på mulegheitane musikkterapeutane har til å bygge på klienten sine ressursar.
Rolvsjord (2008) trekker fram kjenslene som oppstår i musikkterapien som viktige. Ho seier at dei positive kjensleopplevingane vi får når vi deltek i musikalsk samhandling, kan vere viktige i forhold til både å motivere oss til, og å gjere oss i stand til deltaking, og samtidig gjere oss betre rusta til å gjere ting vi ønsker i livet (Rolvsjord, 2008, s. 127). Eg ser klare parallellar mellom eit slikt syn, og tanken om at meistringsopplevingar kan motivere til vidare deltaking, og på denne måten styrke klienten si sjølvoppfatting og tru på seg sjølv.
Empiri
Eg har no sett på ulike teoretiske aspekt ved meistring, samt teoriar rundt relasjonen og musikken si rolle i musikkterapi. Eg vil no først gjere greie for kva informantane seier om relasjonen og musikken relatert til meistringsopplevingar gjennom intervjusitat. Deretter følger ein diskusjon der eg vil sjå korleis dei nemnde teoriane står i forhold til det som kom fram i intervjua.
Relasjon
Relasjonen mellom terapeut og klient var noko av det alle informantane snakka mest om, og som dei meinte var av aller største betyding for klienten si meistringsoppleving. Ein av dei seier dette om relasjonen:
Eg tenker jo at relasjonen på ein måte er kjernen i jobbinga mi, eigentleg. Og med ein gong du har etablert noko med nokon, så trur eg – veit eg – at det kjem noko meir (frå intervju).
Sitatet over speglar noko alle informantane var opptekne av: mulegheitane for meistringsopplevingar som ligg i dei relasjonelle aspekta i musikkterapien, nettopp det at når ein har etablert ein relasjon, så veit ein at det ”kjem noko meir”. Fleire av informantane framhevar også musikkterapeuten sin særskilte kompetanse på å etablere ein relasjon. Relasjonen er utgangspunktet, og dette vil ha betyding for korleis musikkterapeuten møter klienten for første gong. Ikkje med det siktemål at klienten skal lære noko, prestere noko, eller utvise noko fantastisk som han kan vere stolt av etterpå, men med det for auget at dei skal etablere ein relasjon.
Ein annan seier det slik:
Eg trur at kanskje andre musikarar kunne ha fått til noko av det same viss dei hadde med seg nokre tankar og haldningar rundt det å skape ein relasjon – men vi har den relasjonskompetansen som er viktigast, og så har vi eit verktøy på toppen! (frå intervju).
Relasjonskompetansen vert her sett på som musikkterapeuten sitt viktigaste instrument. Ein informant seier at ho greier ikkje heilt å sjå klienten som isolert og lausriven frå relasjonen, og sjå på utelukkande klienten sine behov, fordi ”(…) det handlar om oss – heile tida” (frå intervju). Ein annan informant seier det slik:
Det er dei møtene eg går inn i, det er dei som eg ser skapar og gir glede, og gir klientane ei god oppleving, av at her er vi to saman som påverkar kvarandre. Og det er jo å meistre eit samspel, å meistre å møte eit anna menneske og vere i det møtet, det legg eg jo verkeleg til rette for, med heile meg, og det å vere nær, du tek jo inn klienten, du pustar omtrent med klienten, du er inne i klienten si rytme (frå intervju).
Dette harmonerar godt med den forrige informanten sitt utsegn, - ”det handlar om oss”. Ho skildrar her korleis ho ser klienten si oppleving av meistring på svært mange plan. Det reint konkrete: det å meistre eit samspel. Det er fysisk observerbart til dømes gjennom blikk, turtaking, stemmebruk og pauser. Men også det å meistre eit menneskemøte, og å greie å vere i det møtet. Og vidare; korleis ho gjennom den etablerte relasjonen legg til rette for klienten si oppleving av å meistre. Informanten skildrar dette på ein veldig fysisk måte. Ho går inn i relasjonen med heile seg, ”tek inn” klienten og lar han påverke seg, samspelet og utforminga av relasjonen. Klienten og terapeuten fell her inn i ein felles musikalsk puls, der ein svarar på kvarandre sine initiativ.
Ein annan informant ser nettopp sin relasjonskompetanse som ein viktig føresetnad for klienten si meistringsoppleving:
Eg tenker fort på mi rolle som musikkterapeut (…) og den kompetansen eg har fått gjennom ei musikkterapiutdanning i forhold til fokus, i forhold til menneskesyn, i forhold til kommunikasjon, i forhold til korleis å vere i relasjon til andre i den settingen. Så tenker eg at eg er lukkeleg for at eg har fått den utdanninga, og den kompetansen. Det er eg (frå intervju).
Informantane nyttar skildringar som “kjernen i jobbinga mi” og “det viktigaste i jobben min” om relasjonen, og seier at dei ser på relasjonskompetansen sin som heilt sentral når dei skal ha fokus på klienten si meistringsoppleving.
Musikken si rolle
Musikkterapeutane var svært opptekne av den rolla musikken spelar i musikkterapisettingen. Ein informant seier det på denne måten:
Viss du er desorientert (…), du kjenner ikkje att nokon, og du skjønar ikkje kven dei folka som kjem inn og tek deg opp av senga er. Og kven er dei som kom på besøk? Og kvifor i all verda skal eg sitte ilag med deg? Eg veit ikkje kva du heiter eingong? Og så får du ein sang som symboliserer eitt eller anna godt, som du nynnar med på, du kjenner at du trivst i settingen. Då blir terskelen for kontakt mykje lavare. Og då blir det lettare å formidle seg (frå intervju).
Musikken har her bidrege til å skape ein møteplass. Som tidlegare nemnt, kan musikk sjåast på som det som gjer musikkterapi til musikkterapi, og som skil denne frå andre terapiformer. Musikken er ein sentral aktør i terapien, og kan bidra til at klienten kjenner seg sett, høyrt og anerkjent av terapeuten, noko som igjen kan gje ei oppleving av meistring. Informanten seier vidare:
Musikken (…) representerer noko som ligg veldig nær følelseslivet. (…) Det er så knytta til essensen i mennesket, og til den du er, og den du kjenner du enten har vore eller den som er der djupt inne. Og den berører – både den musikken du likar og den du ikkje syns noko om – berører så mange delar av den som er virkelig du, at du allereie der har fått eit forum for samhandling. Du har fått eit rom for samhandling som er ganske unikt (frå intervju).
Musikken skapar eit rom for deltaking, og kan i kraft av seg sjølv invitere deltakarane inn, innby til aktivitet og deltaking, og gi rom for kvar enkelt.
Fleire av musikkterapeutane poengterer at dei har mulegheit til å tilpasse dei musikalske elementa, lydstyrke, aktivitetar, instrument og repertoar, og at dette kan verke anerkjennande for klienten. Dei er opptekne av at musikken må ”treffe” klienten der han er. Ein informant seier det slik:
Eg trur musikken når inn hos mennesker, og dermed, viss eg legg den opp til der klienten er, så vil det alltid opplevast som å bli sett (frå intervju).
Musikkterapeutane virkar medvitne om at dei har eit verktøy som andre terapeutar ikkje har. Dei ser musikken som ein stor styrke i arbeidet, og kanskje det som i størst grad skil musikkterapeuten frå andre faggrupper klienten er i kontakt med. Ein informant samanliknar sitt verktøy, musikken, med eitt av kunstterapeutane sitt verktøy – maling:
Når du har satt ned eit strøk med penselen, så kan du på ein måte vurdere det etterpå, du kan kike på det etterpå og heile tida sjå på det og få tilbake minner. Men det klingande er over når det er over. Det er liksom berre her og no. (…) Spelar ein feil, så vert det falskt. Og så er det litt kult, for det er over når det er over. Ein treng ikkje ta det bort med white-spirit, eller… (latter). Det er så lett å rette det opp igjen! (…) Det er veldig fascinerande, for det overfører du til livet, veit du! Ja men det er jo berre å rette det opp igjen! Spele det på nytt! Ein gong til! Så terpar vi litt på det, og så sit det! (frå intervju).
Ho peikar her på det umiddelbare ved musikken: her-og-nofunksjonen. Dei musikalske elementa som tempo, styrke, tonehøgde, klang og så vidare er umiddelbare, og kan lett verte tilpassa klienten sine uttrykk, og vil dermed kunne styrke klienten si oppleving av å vere her-og-no. Ved at klienten blir møtt musikalsk av terapeuten, og oppfordra til å respondere musikalsk, vil denne anerkjennande effekten kunne oppfordre klienten til å prøve igjen. Det klingande er over når det er over. Ho peikar også på overføringsverdien til andre livsområder. Erfaringar ein gjer gjennom musikken, av å prøve og feile, har ingen annan konsekvens enn at det blir feil eller falskt. Denne opplevinga, som kunne blitt negativ gjennom kjensla av å gjere feil, kan i staden snuast til å bli til ei meistringsoppleving. Ei positiv meistringsoppleving kan igjen føre til at ein tør å stå på vidare. For, som ho seier; ein treng jo ikkje fjerne det med white spirit. Det klingande er over når det er over, og dette kan ha overføringsverdi til livet generelt.
Musikkterapeutane snakkar mykje om å bruke “det som er der”, og peikar også med dette på det ressursorienterte perspektivet når det gjeld musikalsk samver. Ikkje all musikk vert eit vakkert produkt, men innramminga musikkterapeuten kan bidra med kan likevel gje klienten ei oppleving av å meistre:
Det virvlar opp så mykje når ein spelar saman. Som kan bli så veldig veldig bra! Og det er litt vår oppgåve. Å ta dei gode lodottane, (latter), og spinne på dei! (frå intervju)
I intervjua via informantane mest merksemd til relasjonen og musikken si rolle i musikkterapisituasjonen. Dei hevdar altså at det er gjennom desse to einingane at det er store mulegheiter for meistringsopplevingar. I relasjonen kan klienten oppleve å meistre samspel, delta i dialog, oppleve turtaking og å dele gode opplevingar, og informantane seier at relasjonen er kjernen i alt dei gjer. I musikken kan klienten oppleve meistring gjennom nære musikalske møter, anerkjenning, aktivitet og deltaking.
Diskusjon
Musikkterapeutane virkar medvitne dei mulegheitane relasjonen gjev for å skape meistringsopplevingar. At dei fleste informantane nytta skildringar som ”relasjonen er kjernen i det eg gjer” og at ”relasjonskompetansen er viktigast” viser dette. Dette finn tydeleg gjenklang i den norske humanistiske musikkterapitradisjonen. Praktikarane er heilt i tråd med teoretikarane Ruud (2008), Trondalen (2004, 2008), Garred (2004, 2006, 2008) og Rolvsjord (2008) som alle dreg fram viktigheita av dei relasjonelle dimensjonane, og det å vere i eit subjekt-subjekt-forhold som to likeverdige partnerar. I ein terapeutisk relasjon vil alltid terapeuten ha eit overordna ansvar, sidan den eine treng hjelp, og den andre skal gje hjelp. Informantane er tydelege på denne forskjellen, og ser samtidig mulegheitane i denne relasjonen.
Når relasjonen fungerer, framhever musikkterapeutane at det fins gode mulegheiter for å kunne understøtte klienten sine vekstbehov (jf Maslow). Eit fokus på det friske i mennesket, på same måte som Antonovsky (1985) sitt salutogeneseperspektiv, vil kanskje også bidra til å styrke relasjonen mellom klient og terapeut gjennom gode fellesopplevingar. Informantane framhevar at i musikkterapien kan ein ha eit meistringfokus i staden for eit problemfokus. Det utprega positive menneskesynet innan positiv psykologi (som til dømes Seligman (2003) og Fredrickson (2000) forfektar) – er noko musikkterapeutane stadig påpeikar gjennom å snakke om ressursar, endring, utvikling, glede, positive kjensler, det friske og det einskilde mennesket sine styrker og mulegheiter. Dette synet ser ut til å vere sentralt i musikkterapien i Norge i dag, gjennom fokuset på viktigheita av å bruke sine sterke sider for å oppleve glede.
I musikkterapi er det som tidlegare nemnt, mange relasjonar med mange ulike fasettar. Garred (2004) poengterar at også relasjonen musikkterapeuten har til musikken, kan vere ein vesentleg faktor i musikkterapien. Denne relasjonen var det ingen av informantane som sa noko om i intervjua. Det betyr imidlertid ikkje at musikkterapeutane er uvitande om dette. At dei ikkje nemner sitt eige forhold til musikk, kan rett og slett komme av at det ikkje var eit tema under intervjuet. Eg tenker også det kan komme av at vi gjennom vår utdanning er drilla i ressursorientering; vi leitar etter ressursar, det positive og mulegheitane. Når vi snakkar om musikkterapi med andre, så har vi vel alle eit sterkt ønske om å formidle dei positive hendingane, og fokuset vert deretter. Det kan sjølvsagt også bety at informantane ser på denne relasjonen som den minst viktige, kanskje noko dei kan legge til side for å fokusere på klienten. I så fall er informantane samstemde med Bruscia, som seier:
Of all the relationships that can develop in music therapy, two are of greatest methodological significance: how the client relates to music (his/ her own as well as the therapist’s), and how the client relates to the therapist (both personally and musically). It is from these relationships the others are accessed, explored and developed. (1998, s. 129)
Informantane påpeikar at musikken som aktør er det som gjer musikkterapi til musikkterapi. Gjennom sitat som ”musikken er så knytta til essensen i menneske, både den du er og den du har vore” og ”musikken når inn hos mennesker”, viser musikkterapeutane at dei er medvitne sitt fremste verktøy. Når musikken har lagt rammene og forholda til rette, då skapast rommet for relasjon. Even Ruud omtalar musikken som ein potensiell helseressurs i prosessen mot auka livskvalitet. Han hevdar at ”musikken er en kilde til å styrke vitalitet, gi opplevelse av kompetanse og følelse av tilhørighet, samt ikke minst gi en sterk følelse av mening og sammenheng i livet” (Ruud, 2001, s. 40-41). Heilt i tråd med informanten si utsegn over, seier han med dette at involvering i musikalsk aktivitet har kvalitetar som rommer mulegheiter, og at klienten gjennom dette kan oppnå betre livskvalitet. Musikalsk aktivitet blir då sett i samanheng med styrking av sjølvoppfatting og rom for auka livskvalitet og helse. Gjennom slike erfaringar kan han endre oppfattinga si av omverda; ikkje berre av musikken og samspelet, men også av seg sjølv og sine ressursar.
Her ser eg ein klar parallell til Bandura sitt self-efficacyomgrep. Meistringstru, altså trua på at ein er kapabel til å kontrollere eiga utføring av ei bestemt oppgåve, vil vokse i takt med dei gode erfaringane klientane gjer seg i musikkterapi. Terapeuten sitt fokus på klienten sine ressursar vil gjere at erfaringskontoen av positive augneblink veks. Slik vert det lettare å gå inn i nye møter med ei forventning om å meistre, og då er ein inne i ein positiv spiral på denne arenaen. Slike gode spiralar kan vere ein viktig terapeutisk faktor.
Rudy Garred (2008) hevdar at det i vår relasjon – og gjennom vår dialog – med musikken kan oppstå møter, der musikken i etterkant framstår på ein ny måte, og der ein sjølv ikkje er den samme etterpå. Han illustrerer dette vidare ved å vise til døme frå den musikkterapeutiske arena: at klienten kan slå på tromme på ein måte han ikkje trudde han klarte, eller at han bidreg til samspelet på ein måte han ikkje trudde han kunne. Det handlar om at klienten opplever meistring, og at han gjennom denne erfaringa kan endre oppfatting og syn på seg sjølv. Han er ein annan etterpå enn han var før, og har då fått auka meistringstru.
Sjølv om utgangspunktet for masteroppgåva var å innhente dei gode skildringane, og intervjua hadde eit udelt positivt fokus, så må eg imidlertid tore å stille desse spørsmåla: Fører musikkterapi alltid til at klienten opplever meistring? Greier vi alltid å gje klienten gode opplevingar? Kan musikkterapi faktisk føre til mindre meistring og ei dårlegare sjølvoppfatting? Eg ser at det fins klare relasjonelle utfordringar mellom den som hjelper og den som skal hjelpast. Det vil ikkje alltid vere ein god og ”klingande” (jf. Trondalen, 2004) relasjon mellom klient og terapeut. Vi likar kanskje å tru det, men det er ikkje gjeve som ein regel at når terapeut og klient møtast i musikkterapi, så oppstår magi heilt av seg sjølv. Mange faktorar kan påvirke kjemi i menneskemøte. Når ein eller begge partar opplever manglande samstemmigheit, vil det også påvirke den terapeutiske relasjonen. Eg trur at om relasjonen ikkje fungerer, kan det føre til manglande meistringoppleving – kanskje for både musikkterapeut og klient.
Vi likar å framheve at det musikalske samveret ikkje er avhengig av kompetansenivået til deltakarane (Trondalen, 2004). Dette har blitt eit viktig aspekt for oss musikkterapeutar. Men kan det tenkast at nettopp dette manglande fokuset på musikken som produkt og i mange tilfelle eit fråverande fokus på dugleik og prestasjon, kan få enkelte klientar til å kjenne på manglande meistring? Kan vårt fokus på at det ikkje treng å høyrest fint ut, gje klienten ei kjensle av nettopp det; at det rett og slett ikkje høyrest fint ut? Og kan det påvirke klienten si sjølvoppfatting i negativ retning? Eg trur dette er veldig viktige tankar å ha med seg. For enkelte klientar vil fokuset på prosessen vere alt som betyr noko, og vi kan skape ei felles oppleving der og då, uavhengig av musikalsk dugleik eller endeleg produkt. For andre klientar vil dette kjennast heilt feil, og viktigheita av å kunne vise til eit godt produkt vil kunne vere det som bygger meistringsopplevingar og positiv sjølvkjensle. Terapeuten si evne til å sjå kvar enkelt klient og hans behov vil vere heilt avgjerande.
Oppsummering
Denne teksten viser at musikkterapeutane ser både relasjonen mellom klient og terapeut, og sjølve musikken i terapisettingen som sentrale for klienten si meistringsoppleving. Med relasjonen som både utgangspunkt, kjerne og terapeuten sitt viktigaste instrument, kan klienten oppleve mellommenneskeleg samspel, dialog og deling av gode opplevingar. I musikken kan klienten oppleve meistring i musikalske møter, anerkjenning, deltaking og det å få rom for sitt personelge uttrykk. Informantane framheva særskilt det ressursorienterte perspektivet i musikkterapien som ein årsak til dette, og det teoretiske bakteppet er henta frå mellom anna positiv psykologi, spesialpedagogikk, sosial læringsteori og salutogen tenking.
I dette arbeidet har eg hovedsakeleg sett søkelyset på positive aspekt ved musikkterapi som arena for meistringsopplevingar. No er det ikkje nødvendigvis gitt at kvar einaste musikkterapitime gir klienten meistringsopplevingar, men likevel er musikkterapeutane svært samstemde. Dei hevdar at forholda ligg godt til rette for meistringsopplevingar i musikkterapien – særskilt gjennom musikken og relasjonen med terapeuten. Denne slutninga finn gjenklang både i den norske musikkterapiteorien og teoriane den bygger på.
Det kan imidlertid hevdast at desse to kategoriane relasjon og musikk i seg sjølv ikkje har noko med meistringsopplevingar å gjere, men snarare er skildringar av sentrale kjenneteikn i musikkterapi generelt. Nettopp dette vil eg seie er eit godt argument for å hevde at musikkterapeutar jobbar med meistringsopplevingar: Når musikkterapeutar vert spurt om korleis dei legg til rette for at klienten skal oppleve meistring, så er det dei sentrale kjenneteikna ved musikkterapien dei dreg fram. Det som kan sjåast på som kjernen i musikkterapi; relasjonen mellom terapeut og klient, og musikken si rolle i denne relasjonen. Dette i seg sjølv kan stå som eit solid argument når eg hevdar at musikkterapien er ein arena som fremjer klienten si meistringsoppleving.
Informantane hadde mange fine refleksjonar og tankar rundt klienten si meistringsoppleving. Det viktigaste etiske dilemmaet i dette prosjektet, var at eg valde bort klienten si “stemme”. Eg valde å formidle mi forståing og tolking av min informant si forståing og tolking av opplevinga til klienten hans. Hadde klienten fått komme til orde, hadde vi kanskje fått andre forteljingar og andre synspunkt. Denne gongen valde eg å gjere det på denne måten for å sette lys på meistringsopplevingar i musikkterapi, hente inn gode skildringar frå erfarne musikkterapeutar og å bidra til større kunnskap om dette fenomenet. Det er heilt klart behov for meir forsking på dette feltet, særskilt ut frå klienten sitt perspektiv.
Om forfatter (i 2016)
Ingeborg Nebelung er musikkterapeut ved Sandefjord Kulturskole, Sandefjord videregående skole og i sin privatpraksis Vestfold Musikkterapi. Hun er utdannet barnehagelærer fra 1996, musikkterapeut fra 1998 og med mastergrad i musikkterapi fra 2010.
Referanser
Antonovsky, A. (1985). Health, Stress and Coping. San Francisco: Jossey-Bass Inc. Publishers.
Bandura, A. (1981). Self-referent thought: a developmental analysis of self-efficacy. I J. H. Flavell & L. Ross (Red.), Social Cognitive Development. Frontiers and possible futures. Cambridge: Cambridge University Press.
Bruscia, K. (1998). Defining Music Therapy. Gilsum, NH: Barcelona Publishers
Evenshaug, O. & Hallen, D. (1993). Barne- og ungdomspsykologi. Oslo: Ad Notam Gyldendal.
Fredrickson, B. L. (2000). Cultivating Positive Emotions to Optimize Health and Well-Being. Prevention & Treatment, Volume 3. Article 0001a, posted March 7. 2000. https://doi.org/10.1037/1522-3736.3.1.31a
Garred, R. (2004). Dialogical Dimensions of Music Therapy: Framing the Possibility of a Music-based Therapy. (Doktorgradsavhandling), Institutt for musikk og musikkterapi, Aalborg Universitet, Aalborg.
Garred, R. (2006). Music as Therapy: A Dialogical Perspective. Gilsum, NH: Barcelona Publishers.
Garred, R. (2008). Et dialogisk perspektiv på musikk som terapi. I G. Trondalen & E. Ruud (Red.), Perspektiver på musikk og helse. 30 år med norsk musikkterapi (s. 99-110). Oslo: Norges Musikkhøgskole, Skriftserie frå Senter for musikk og helse.
Hornby, A. S. (1989). Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English, 4th edition, Oxford: Oxford University Press.
Imsen, G. (2008). Elevens verden. Innføring i pedagogisk psykologi. Oslo: Universitetsforlaget.
Kvale, S. (1997). Det kvalitative forskningsintervju. Oslo: Gyldendal Akademisk.
Maslow, A. (1987). Motivation and Personality. New York: HarperCollins
Nebelung, I. (2010). Meistringsopplevingar og musikkterapi - ei intervjuundersøking. (Mastergradsavhandling i musikkterapi), Oslo: Norges Musikkhøgskole. http://hdl.handle.net/11250/172512
Rolvsjord, R. (2008). En ressursorientert musikkterapi. I G. Trondalen & E. Ruud (Red.), Perspektiver på musikk og helse. 30 år med norsk musikkterapi (s. 123-138). Oslo: Norges musikkhøgskole, Skriftserie frå Senter for musikk og helse.
Ruud, E. (1998). Music therapy: Improvisation, Communication and Culture. Gilsum, NH: Barcelona Publishers
Ruud, E. (2001). Varme øyeblikk. Om musikk, helse og livskvalitet. Oslo: Unipub forlag.
Ruud, E. (2008). Et humanistisk perspektiv på norsk musikkterapi. I G. Trondalen & E. Ruud (Red.), Perspektiver på musikk og helse. 30 år med norsk musikkterapi (s. 5-28). Oslo: Norges musikkhøgskole, Skriftserie frå Senter for musikk og helse.
Ruud, E. (2010). Music therapy: A perspective from the humanities. Gilsum, NH: Barcelona Publishers.
Seligman, M. E. P. (2003). Authentic happiness. London: Nicholas Brealey Publishing.
Skaalvik, E. M. & Skaalvik, S. (1996). Selvoppfatning, motivasjon og læringsmiljø. Oslo: TANO.
Sommerschild, H. (1998). Mestring som styrende begrep. I B. Gjærum, B. Grøholt & H. Sommershild (Red.). Mestring som mulighet - i møte med barn, ungdom og foreldre. Oslo: Tano Aschehoug.
Trondalen, G. (2004). Klingende relasjoner. En musikkterapistudie av «signifikante øyeblikk» i musikalsk samspill med unge mennesker med anoreksi. (Doktorgradsavhandling) Norges musikkhøgskole, Oslo.
Trondalen, G. (2008). Musikkterapi - et relasjonelt perspektiv. I: G. Trondalen & E. Ruud (Red.), Perspektiver på musikk og helse. 30 år med norsk musikkterapi (s. 29-48). Oslo: Norges musikkhøgskole, Skriftserie frå Senter for musikk og helse.